Experimenten bij transforme bewegingen bij aardbevingen (zoals in Turkije)
Bij de aardbevingen in Turkije februari 2023 was de beweging van segmenten van de Oost-Anatolische Breukzone duidelijk te zien. De Anatolische en Arabische plaat bewogen meerdere meters langs elkaar.
Deze webpagina met beelden en experimenten hoort bij een artikel in de Geografie, april 2023 en heeft als doel docenten te helpen dit soort onderwerpen duidelijker te kunnen laten uitleggen in de klas. Als je rechts op de foto's klikt en ze opent in een nieuw tabblad, krijg je de grote versie te zien. Suggesties/commentaar is welkom!
Dat levert niet alleen dit soort duidelijke verschuivingen op (allemaal dezelfde kant op!), ook zijn er structuren te zien waar de bodem wat gedaald is en op andere plekken juist opgestuwd. Dus lokaal is er rek of juist compressie langs de breuklijn.
Kunnen we dat naboosten ter illustratie? Ja! Met een fijnkorrelig materiaal. Zand, meel, couscous, cementpoeder, name it.
En daarna kan het van zeer eenvoudig naar complex.. Van een kartonnetje met couscous, tot een bak met zand.
Hoe je het ook doet: neem minimaal een centimeter of 5 dikte; vlak de bovenkant door er een plankje
of iets dergelijks overheen te trekken; zet er een aantal lijnen over heen; schuin licht er over heen en daar gaan we!
Hier een paar voorbeelden, van eenvoudig tot vergevorderd!
Klik op de figuur voor het drone-filmpje
Detail op luchtfoto en Digitaal Hoogtemodel van het zelfde stukje van de breuk, waarop duidelijk de gevormde structuren te zien zijn die de akkertjes verzetten en hebben opgeduwd.
Horizontale verplaatsing in oost-west richting door de twee opeenvolgende aarbevingen.
Complexe transforme bak
Om te beginnen: een recht breukvlak in de diepte, toch levert dat aan het oppervlak ook al topografie op!
Hier is een filmpje van wat er gebeurt. Voor de duidelijkheid zijn er roze streepjes zand overheen getrokken. En een dubbel spoor, alsof het een weg was.
Wat is hier te zien? 1. De beweging linksom; 2. De breuk is een zone met segmenten; 3. Ondanks alleen maar horizontale beweging van de bakken, ontstaat er (wat) topografie!
Pro: mooi gedetailleerd, topografie ondanks rechte breuk
Con: veel werk
Couscous met karton
Een plaat (karton) met bochten onder een laagje couscous.
Dat levert bij naar links trekken dus een gebied op dat in ruimte-problemen komt, terwijl bij de andere bocht in het vlak juist ruimte over blijft (welke kant?).
Hier is een filmpje van wat er gebeurt
Pro: heel simpel, duidelijk topografie (transtensie/pressie)
Con: Geen afzonderlijke structuren te zien. Couscous is beetje te groot: dikkere laag nodig en groter karton nodig?
Ook is het lastig het karton de goede kant op te blijven trekken.
Karton onder zand
Als breukvlak niet recht is, maar met wat bochten. Door de bochten ontstaat transpressie en transtensie.
Dat levert bij naar links (in gedraaide foto 'naar beneden') trekken dus een gebied op dat in ruimte-problemen komt, terwijl bij de andere bocht in het vlak juist ruimte over blijft (welke kant?).
Hier is een filmpje van wat er gebeurt
In het lab op de VU hebben we dat ook gedaan. Met een niet-rechte plastic plaat onder het zand. In het zand laagjes gekleurd zand en afgedekt met dun laagje zwart. Tijdens de beweging hebben we het trekken in een paar stapjes gedaan en dan steeds het dalende gebied (bekken) volgesedimenteerd. Aan het eind het geheel vochtig gemaakt en doorgesneden door de zone die opgestuwd wordt (transpressie, met opschuivingen!) en de zone die daalt (transpressie, met afschuivingen. Door de kleurtjes is goed te zien wat er is gebeurd.
Pro: eenvoudig te maken en uitvoeren, duidelijke structuren Con: Ehm... ? Zand in je lokaal?
Plaattektoniek in de regio
De grootschalige tektonische situatie valt goed na te bootsen met het betere zaagwerk.
Zie mijn uitleg bij Op1:
Zoals bijvoorbeeld Martin Bakker van het Segbroek:
Zorg dat er duidelijke structuren doorlopen over de plaatgrenzen, zodat de beweging goed duidelijk wordt. En: ten oosten van de 'wig-punt', verloopt de plaatgrens vrijwel oost-west en botst de Arabische plaat meer frontaal op Eurasia. Daar ontstaat het Anatolian-Iranian plateau en ten noorden de Caucasus. In mijn plankjes had ik daar dus wat ruimte over gehouden. Die ruimte zou je kunnen opvullen met wat zand: dat wordt dan een gebergte!